Data powstania parafii w Białymstoku nie jest nam do końca znana. Jedna z hipotez wskazuje, iż pierwszy kościół w Białymstoku zbudowali przed 1547 r. Raczkowicze, właściciele miejscowych dóbr. Kolejny właściciel – Piotr Wiesiołowski uważany jest za fundatora drewnianego kościoła po 1547 r.

W 1617 r. Wiesiołowscy rozpoczęli budowę murowanego kościoła pw. Wniebowzięcia NMP. Kościół ten, z pewnymi przeróbkami przetrwał do naszych czasów jako tzw. stary kościół farny. Składa się z frontowej wieży na rzucie kwadratu, krytej ażurowym hełmem z iglicą i jednoprzestrzennego korpusu nawowego na planie prostokąta.

Pod koniec XVII w. Białystok trafił w ręce rodu Branickich, którzy otaczali kościół parafialny opieką aż do końca XVIII stulecia. To właśnie za sprawą Jana Klemensa Branickiego do Białegostoku sprowadzono Zgromadzenie Księży Życia Wspólnego, którym powierzono opiekę nad białostocką parafią. W latach 1806-1846 opiekę nad parafią sprawowali kapłani ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo.

Po włączeniu Białegostoku do Imperium Rosyjskiego, zaczął on rozwijać się jako stolica obwodu białostockiego, potem zaś jako ośrodek przemysłowy. Rosnąca liczba wiernych przyczyniła się do planów budowy nowego kościoła. W latach 60-tych XIX w. podjęto w tym celu pierwsze starania, jednak wybuch powstania styczniowego oraz represje ze strony władz carskich zmusiły mieszkańców do porzucenia dotychczasowych działań.

Temat budowy świątyni ponownie podniesiono po objęciu w 1880 r. obowiązków proboszcza i dziekana białostockiego przez ks. Wilhelma Szwarca. Za zgodą gubernatora grodzieńskiego rozpoczęto rozbudowę świątyni. Autorem projektu był warszawski architekt Józef Pius Dziekoński.

Główne roboty przy świątyni ukończono w 1905 r., był to również czas kiedy dokonano jej poświęcenia. Prace wykończeniowe wraz z wyposażaniem wnętrza trwały do I wojny światowej. Kościół uroczyście konsekrowano dopiero w 1931 r.

Oba kościoły, barokowy i neogotycki, przetrwały II wojnę światową. Od 1945 do 1991 r. kościół farny spełniał rolę prokatedry. W 1985 r. papież Jan Paweł II podniósł świątynię do godności bazyliki mniejszej, a w 1991 r. erygując diecezję białostocką, ustanowił ją katedrą.

15 sierpnia wierni obchodzą Uroczystość Wniebowzięcia NMP, jest to zarazem odpust parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Białymstoku. Wzorem ubiegłych lat, właśnie 15 sierpnia, na placu przy archikatedrze odbywa się kiermasz książek. Osoby zainteresowane mogą przekazać swoje książki innym. 

Źródła:

– archiwum WUOZ w Białymstoku,

– Neogotyckie kościoły województwa podlaskiego, Fundacja Ochrony Zabytków Na Rubieży, Białystok 2017,

– strona internetowa parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Białymstoku.